Mengandi efni

Mörg efni og efnasambönd má finna í umhverfinu, hvort sem þau eru náttúruleg eða manngerð. Sum þeirra eru mögulegir krabbameinsvaldar. Ekki er nóg að stjórnvöld grípi til aðgerða eins og stefnumörkunar og innleiðingar reglugerða til að vernda þegna sína og draga úr áhrifum krabbameinsvalda heldur þurfa einstaklingar einnig að vera tilbúnir að axla ábyrgð á eigin öryggi og heilsu með því að þiggja ráð og fara eftir öryggisleiðbeiningum. 

Ef ná á tökum á krabbameinsvöldum á vinnustöðum, í umhverfinu almennt eða heima við er þörf á aðgerðum. Stjórnvöld verða að skilgreina stefnuna og setja reglur, til dæmis um örugga skammta, örugg svæði og bann á notkun kemískra efna og gæta þess að farið sé eftir þeim. Framleiðendur og aðrir iðnrekendur verða að sníða vinnsluferlin hjá sér á þann hátt að þau samrýmist reglum og atvinnurekendum ber að sjá til þess að starfsfólk þeirra sé öruggt, til dæmis með því að tryggja að öryggisbúnaður og hlífðarbúnaður uppfylli vinnulagsreglur. Sem dæmi má nefna að samkvæmt tilskipun Evrópuþingsins nr. 2004/37/EC 4 um verndun starfsfólks gegn áhættuþáttum í tengslum við krabbameins- eða stökkbreytingavalda á vinnustöðum skal atvinnurekandi meta reglulega hve mikil áhætta starfsfólks er með tilliti til krabbameinsvaldandi efna og grípa til viðeigandi aðgerða ef þörf krefur til að standast reglugerðir. Hann skal einnig veita viðeigandi yfirvöldum upplýsingar um fjölda útsettra starfsmanna, varúðarráðstafanir o.fl. ef farið er fram á þær og upplýsa starfsfólk um óeðlilega mengun (mengunarslys) á vinnustaðnum ef um slíkt er að ræða.

Einstaklingar geta einnig lagt sitt af mörkum og stuðlað að heilsusamlegra umhverfi, til dæmis með því að draga úr notkun einkabíla og minnka þar með loftmengun. Mikilvægt er að fylgja öryggisleiðbeiningum á vinnustöðum, þannig geta einstaklingar dregið úr líkum á krabbameini.
Önnur mikilvæg atriði eru: (a) Koma má í veg fyrir starfstengd krabbamein og því er nauðsynlegt að starfsfólk sé varið á tilhlýðilegan hátt, starfsfólk þarf einnig að vera meðvitað um og krefjast slíkrar verndar. (b) Ýmsar reglugerðir sem innleiddar hafa verið hafa dregið úr þeirri hættu sem starfsfólki stafar af krabbameinsvaldandi efnum sem eru í notkun á vinnustöðum en þó er hægt að gera enn betur og stuðla að enn meira öryggi. 

Hversu miklu máli skipta krabbameinsvaldar á vinnustöðum almennt?

Misskilningur ríkir um hversu oft krabbamein orsakast í raun af ákveðnum efnum í umhverfinu. Í fyrsta lagi hlýst mesta krabbameinshættan af því þegar einstaklingur er verulega útsettur fyrir krabbameinsvaldandi efni í nokkur ár, til dæmis á vinnustað. Lítil áhætta fylgir hins vegar útsetningu sama efnis í umhverfinu almennt þar sem það kemur fyrir í mun minna magni. Í öðru lagi getur hugtakið „áhætta“ haft ólíka merkingu eftir því hvort átt er við einstakling eða heilt samfélag. Áhætta sem er hlutfallslega lítil fyrir einstakling, til dæmis hættan á að fá lungnakrabbamein af völdum loftmengunar eða óbeinna reykinga, getur engu að síður leitt til hlutfallslega mikils fjölda krabbameinstilfella í samfélagshópum ef margir einstaklingar eru útsettir fyrir krabbameinsvöldunum. Ef tiltölulega lítill hópur fólks ákveðins samfélags er hins vegar mjög útsettur fyrir tilteknu krabbameinsvaldandi efni eykst hættan á að fá krabbamein meðal þeirra einstaklinga en á sama tíma eru krabbameinstilfellin í því samfélagi í heild hlutfallslega fá.

Hver er helstu krabbameinsvaldandi efnin í umhverfinu og hvaða tegundum krabbameins valda þau?

Sum þeirra efna og efnasambanda í umhverfinu í Evrópulöndum sem helst geta mögulega valdið krabbameini, eru mengunarvaldar í andrúmslofti (innan- eða utanhúss), t.d. allar gerðir asbests, bensen, dísilvélaútblástur og fjölhringa arómatísk kolvatnsefni. Önnur mengandi efni finnast í vatni og matvælum, t.d. arsenik og ólífræn arsenikefnasambönd auk þrávirkra lífrænna efna eins og díoxín.

Alþjóðakrabbameinsrannsóknastofnunin (IARC) hefur nýlega skilgreint loftmengun sem blöndu margra mengunarvalda sem geti valdið krabbameini.

Fram eru komnar nægar vísbendingar til að fullyrða megi að sumar tegundir krabbameins orsakist af efnum í umhverfinu. Helstu tegundirnar eru krabbamein í lungum, þvagblöðru og húð, krabbamein í bandvefsþekju (vefur sem klæðir að innan brjósthol, kviðarhol og rýmið sem hjartað er í), hvítblæði og eitlakrabbamein. (Mynd 1.)

Mynd 1: Helstu myndunarstaðir krabbameina í líkamanum sem talin eru tengjast efnasamböndum í umhverfinu.       

Heimild: © iStockphoto.com

Alþjóðakrabbameinsrannsóknastofnunin vinnur stöðugt að því að meta líkurnar á því að efni og efnasambönd valdi krabbameini í mönnum. Slíkt mat, hvort sem það er framkvæmt af þeirri stofnun eða öðrum alþjóðlegum eða opinberum stofnunum, er oftast fyrsta skrefið í að koma í veg fyrir krabbamein og gera kleift að grípa til aðgerða til að minnka eða koma í veg fyrir að fólk komist í snertingu við þekkta – og stundum einnig grunaða – krabbameinsvalda. 

Aðrir krabbameinsvaldar í umhverfinu eru tóbaksreykur (óbeinar reykingar) og útfjólublá geislun sólar.  

Eru gerðar fullnægjandi ráðstafanir til að vernda fólk gegn krabbameinsvöldum í umhverfinu?

Almennt má svara þessari spurningu játandi. Umfangsmikilar aðgerðir hafa verið kynntar í Evrópu sem ætlað er að ná stjórn á krabbameinsvöldum í umhverfinu. Sem dæmi má nefna að styrkur díoxína í umhverfinu hefur snarminnkað, þar með talið í matvælum, og í kjölfarið einnig í fólki. Einnig hefur notkun asbests í hvaða formi sem er verið bönnuð í aðildarríkjum Evrópusambandsins. 

Hins vegar er ekki jafn gott eftirlit með öllum efnum í löndum Evrópu. Þrátt fyrir að loftmengun í stærstu borgunum sé mun minni nú en á sjöunda og áttunda áratug síðustu aldar eru enn strangari öryggismörk sífellt í skoðun. Sífelld tækniþróun á sér stað, til dæmis svokallaðar framleiddar nanóagnir (engineered nanoparticles), og jafnvel þó slík tækni sé undir ströngu eftirliti sem byggist á bestu tiltæku þekkingu verður eftir sem áður að rannsaka mögulega krabbameinsáhættu sem hlýst af notkun hennar. Enn fremur geta nýjar samfélagslegar aðstæður ýtt undir áhrif krabbameinsvalda sem áður var haldið í skefjum. Að síðustu geta komið fram nýjar vísbendingar um að efni eða aðstæður sem áður voru taldar skaðlausar reynist geta valdið krabbameini.  

Ýmsar reglur hafa verið innleiddar og ráðstafanir gerðar með það að markmiði að tryggja gott eftirlit. Stöðugt þarf þó að endurskoða þau gögn og rannsóknarniðurstöður sem byggt er á eftir því sem upplýsingar bætast við og þá um leið ráðleggingarnar sem gefnar eru. Einnig er nauðsynlegt að stöðugt eftirlit sé með því að reglum sé fylgt. Til dæmis er áhætta tengd asbesti í störfum sem snúa að niðurrifi, viðgerðum og viðhaldi á byggingum enn vandamál í sumum löndum.    

Er hægt að skilgreina örugga eða skaðlausa skammta af krabbameinsvaldandi efnum?

Erfitt er að skilgreina örugga eða skaðlausa skammta þar sem það byggir á fjölmörgum þáttum öðrum en vísindalegum sönnunum um að það hafi eiturverkun. Sem dæmi má nefna fjárhagslega þætti (kostnað við að draga úr eða hindra að fólk sé útsett fyrir efninu), lýðheilsufræðilega þætti (heildarsjúkdómabyrði samfélagsins) og félags- og stjórnmálalega þætti (það sem almenningur og stjórnmálamenn telja ásættanlegt).

Almennt eru staðfestir öruggir skammtar krabbameinsvaldandi efna ekki til og því er í sumum tilfellum ráðlegt að stefna að algjöru notkunarbanni á ákveðnum krabbameinsvaldandi efnum í starfsumhverfi, til dæmis asbesti. Slíkt er þó ekki mögulegt hvað varðar ýmsa krabbameinsvalda í umhverfinu, til dæmis sum efni sem menga andrúmsloftið. Evrópusambandið hefur til dæmis lagt bann við allri nýtingu asbests í því skyni að koma í veg fyrir krabbameinsvaldandi áhrif þess en hins vegar eru önnur efni til staðar í svo litlum mæli að þau eru álitin ásættanleg. Svifryk í lofti (PM₁₀) er dæmi um slíkan mengunarvald en Evrópusambandið hefur skilgreint tvenns konar viðmið um magn þess,  annars vegar meðaltalsgildi fyrir daglegan „öruggan skammt“ og hins vegar meðaltalsgildi fyrir árlegan ,,öruggan skammt“. 

Hvaða ráðstafanir er hægt að gera til að vernda sig og fjölskyldu sína?

Hvað varðar flesta krabbameinsvalda í umhverfinu eru árangursríkustu ráðstafanirnar reglur og aðgerðir sem samfélagið framkvæmir í þeim tilgangi að draga úr eða eyða krabbameinsvöldum frekar en einstaklingsbundnar aðgerðir. Aftur á móti er mikilvægt að vita hvaða krabbameinsvaldar það eru sem fólk á von á að komast í snertingu við svo hægt sé að taka upplýstar ákvarðanir um heilsuna. Meðal þeirra ráða sem einstaklingar geta gripið til eru: 

• Að gera heimili sitt og nánasta umhverfi reyklaust með því að banna reykingar innanhúss og í ökutækjum.
• Að vera vakandi fyrir skaðlegum efnum sem eru í vörum sem keyptar eru til heimilisins, lesa innihaldslýsingar á umbúðum og fara nákvæmlega eftir þeim leiðbeiningum sem þar eru settar fram. 
• Að ráða verktaka sem er sérfræðingur í að eiga við slíkt efni ef fjarlægja þarf asbest – alls ekki sjá um verkið sjálf/sjálfur. Ekki má fleygja úrgangi sem fellur til við fjarlægingu asbests út í umhverfið.
• Að nota efni í vel loftræstum rýmum eða utandyra. 
• Að minnka loftmengun innandyra með því að tryggja að loftræsting sé fullnægjandi og nota orkusparandi heimilistæki til hitunar, kælingar og fleira. Einnig má draga úr loftmengun með því að forðast að brenna trjávið, garðúrgang og önnur lífræn efni í opnum eldi. 
• Að grípa til aðgerða sem henta hverjum og einum til að minnka loftmengun utandyra, til dæmis takmarka notkun einkabílsins, hjóla eða nota almenningssamgöngur.
• Að leggja sitt af mörkum til að minnka hættuna á því að drykkjarvatn og jarðvegur mengist með því að farga öllum heimilisefnum, svo sem skordýraeitri og málningu, á viðeigandi hátt og gera ráðstafanir til að draga sem mest úr heimilisúrgangi.
• Að taka þátt í að stuðla að heilsusamlegra umhverfi með því að vekja fólk til umhugsunar og hvetja til aðgerða af hálfu almennings eða samfélaga.

Er ástæða til að hafa áhyggjur af því að efnasambönd, til að mynda þau sem finna má í tilteknum plastefnum, geti verið krabbameinsvaldandi?

Best er að vera upplýstur með því að fylgjast með tilkynningum og fræðsluefni frá áreiðanlegum aðilum eins og heilbrigðisyfirvöldum á staðnum.

Til eru mörg þúsund efni sem fólk kemst hugsanlega í snertingu við einhvern tíma á ævinni. Sum þeirra geta aukið hættu á að fá krabbamein. Þó er talið er að íbúar Evrópu séu aðeins útsettir fyrir nokkrum efnum í svo miklu magni að ástæða sé til að hafa af því áhyggjur.  

Hvernig er hægt að vita af hvaða krabbameinsvöldum sé ástæða til að hafa áhyggjur? Til dæmis hafa verið uppi vangaveltur um mögulega áhættu sem fylgi svokölluðum þalöt-efnum sem eru í sumum plastvörum. Mikið hefur verið rætt um þetta í fjölmiðlum en IARC hefur þó ekki skilgreint þalöt sem krabbameinsvaldandi efni. Þar að auki metur Evrópusambandið ýmis efni eftir ákveðnum ferlum sem miða að því að finna þau efni sem valda, eða valda hugsanlega, krabbameini í mönnum. Til að staðfest sé að ákveðið efni sé krabbameinsvaldandi þurfa allar vísindalegar ábendingar þar að lútandi að fara í gegnum gagnrýna skoðun sérfræðinga og rannsóknir. Evrópusambandið hefur tekið mikilvægt frumkvæði í að vernda heilsu manna og umhverfið gegn hugsanlegum krabbameinsvöldum.  

Er ástæða til að hafa áhyggjur af því að búa á eða í nágrenni við iðnaðarsvæði? 

Best er að vera upplýstur með því að fylgjast með tilkynningum og fræðsluefni frá áreiðanlegum aðilum eins og heilbrigðisyfirvöldum á staðnum.
Í sumum tilfellum kemst fólk í meiri snertingu við ýmiss konar mengunarvalda í nágrenni við iðnaðarsvæði en annars staðar, til dæmis nálægt brennsluofnum, sorpstöðvum eða verksmiðjum, og stundum fer magn slíkra mengunarvalda yfir ásættanleg mörk. Enn fremur vakna oft áhyggjur meðal almennings þegar fjölmiðlar greina frá því að fundist hafi möguleg eiturefni í vatni, fæðu, jarðvegi eða lofti eða svokallaðir krabbameinsklasar, sem eru svæði þar sem komið hafa upp óvenju mörg krabbameinstilfelli. Hins vegar hafa mjög fá tilfelli komið upp í Evrópu á síðustu árum þar sem útsetning fyrir eiturefnum hefur verið tengd við fjölgun krabbameinstilfella. Þrátt fyrir það ætti að gera allt sem mögulegt er til að koma í veg fyrir að almenningur komist í snertingu við efnamengun frá iðnaðarsvæðum og hafa eftirlit með því.     

Loftmengun getur einnig verið mikil á svæðum þar sem bílaumferð er þung. Til að draga úr loftmengun og hættu á að fólk komist í snertingu við hana þurfa stjórnvöld og samfélög að vinna saman. Þótt yfirvöld þurfi að setja reglur, staðfesta þær og fylgja þeim eftir verður einnig að bjóða upp á aðra valkosti en einkabílanotkun svo að allir geti lagt sitt af mörkum með því að nota frekar almenningssamgöngur, hjóla eða ganga. 

Hvaða starfsgreinar fela í sér aukna hættu á krabbameini og um hvaða krabbamein er helst að ræða?

Sýnt hefur verið fram á að aukin hætta á tilteknum tegundum krabbameins tengist ákveðnum starfsgreinum og tilteknum mengunarvöldum sem finnast á vinnustöðum. Nokkrum af mikilvægustu krabbameinsvöldunum er lýst hér á eftir: 

• Arómatísk amín
• Asbest
• Króm (VI)
• Díselvélaútblástur 
• Jarðefnaolía, óunnin eða lítið unnin
• Fjölhringa kolvatnsefni
• Kísilryk

Í töflu 1 eru sýndar starfsgreinar þar sem tíðni krabbameins er hærri en gerist og gengur. Krabbameinsvaldurinn hefur verið greindur og staðfestur í sumum tilvikum en ekki öðrum. 

Tafla 1: Starfsgreinar sem geta aukið líkur á krabbameini  

Starfsgrein eða iðnaður	Líkamshlutar sem krabbamein getur myndast í
Álframleiðsla	Lungu, þvagblaðra
Auramínframleiðsla	Þvagblaðra
Kolagösun	Lungu
Koltjörueiming	Húð
Koksframleiðsla	Lungu
Hematítnámugröftur	Lungu
Járn- og stálbræðsla	Lungu
Ísóprópýlalkóhólframleiðsla	Nefhol og afholur nefs
Framleiðsla á blárauðu litarefni	Þvagblaðra
Málning	Lungu, fleiðra (mesothelioma), þvagblaðra
Gúmmíframleiðsla	Hvítblæði, eitlakrabbamein, lungu, magi, þvagblaðra

Heimild: Yfirfært frá Cogliano VJ, Baan R, Straif K et al. (2011). Preventable exposures associated with human cancers. J Natl Cancer Inst, 103:1827–1829, með leyfi frá Oxford University Press.

Á vinnustöðum eru tengslin milli krabbameinsvalda og starfsfólks yfirleitt flókin en fólk getur ýmist komist í tæri við efnin ein og sér, efnablöndur eða efni ásamt öðrum vinnutengdum krabbameinsvöldum svo sem reykingum og áfengisdrykkju. Þannig geta starfsmenn verið útsettir fyrir mörgum efnum og þau geta haft áhrif á ýmis líffæri. Krabbameinsvaldar á vinnustað valda fyrst og fremst lungnakrabbameini en einnig oft krabbameini í frumum bandvefsþekju (verndandi himna sem þekur að innan brjósthol, kviðarhol og holrúmið utan um hjartað) auk krabbameins í húð, þvagblöðru og vélinda (Mynd 2).

Mynd 2: Líffæri sem krabbamein myndast í vegna krabbameinsvalda á vinnustað.

Heimild: iStockphoto.com

Fólk sem vinnur utandyra, þar með taldir byggingarverkamenn, bændur, sundverðir og garðyrkjumenn, er oft í aukinni hættu á að hljóta skaða af völdum útfjólublárra geisla þar sem húð þess er gjarnan óvarin fyrir sól. Önnur dæmi um krabbameinsvalda á vinnustöðum eru reykur (óbeinar reykingar) og geislun. 

Verður víxlverkun milli efnasambanda á vinnustöðum eða milli þeirra og lífsstílsþátta?

Já. Í sumu starfsumhverfi, eða á starfsævi einstaklings, kemst fólk í tæri við marga starfstengda krabbameinsvalda, ýmist samtímis eða hvern á eftir öðrum. Algeng dæmi um slíkar samsetningar eru radongeislun eða arsenik og kísilryk, asbest og fjölhringa kolvatnsefni og króm og nikkelsambönd. Reykingar bæta oft gráu ofan á svart hvað starfstengda krabbameinsáhættu varðar. Til dæmis er hættan á lungnakrabbameini meðal þeirra sem vinna með asbest miklu meiri hjá reykingafólki en þeim sem ekki reykja og reykingar eru sterkari áhættuþáttur hjá þessum einstaklingum en asbestið.  

Er hægt að vita hvort krabbamein stafi af krabbameinsvöldum á vinnustað einstaklings?

Einkenni starfstengdra krabbameina eru yfirleitt ekki önnur en einkenni annarra krabbameina. Reyndar er sjaldnast hægt að ákvarða nákvæmlega orsök krabbameins í einstaklingi.

Sumar tegundir krabbameins eru þó aðallega af starfstengdum uppruna. Sem dæmi má nefna að fleiðrukrabbamein (mesothelioma) má í langflestum tilfellum rekja til asbests. Þegar aðrar gerðir krabbameins, aðallega lungnakrabbamein, myndast samtímis eða í kjölfar sjúkdóma sem eru af völdum efna sem einstaklingar hafa andað að sér, t.d. kísillunga (eftir að hafa andað að sér kísilryki) eða asbesteitrunar (eftir að hafa andað að sér asbesti) bendir það til þess að orsök krabbameinsins megi rekja til þess að viðkomandi hafi verið útsettir fyrir þessum efnum.  

Í Evrópu og víðar gætu skaðabætur verið mögulegar greinist einstaklingur með starfstengt krabbamein. Leiki grunur á að orsök krabbameins tengist starfi ber að láta lækni vita og gengist er undir nákvæma skoðun og læknisfræðilegt mat á því hvort orsökin sé sú. Læknirinn aðstoðar sjúklinginn við að sækja um skaðabætur ef svo ber undir. Til að það sé hægt verður læknirinn einnig að staðfesta læknisfræðileg gögn þar að lútandi samkvæmt almennum reglum og lögum landsins.

Er nægilegt eftirlit með krabbameinsvöldum á vinnustöðum og hvað er hægt að gera til að vernda sig og fjölskyldu sína? 

Já, oftast, því hægt er að forðast áhættu sem stafar af krabbameinsvöldum á vinnustöðum og því er besta forvarnarleiðin að nota hvorki krabbameinsvalda né nokkuð annað sem gæti leitt til myndunar þeirra á vinnustað, til dæmis með því að nota aðra tækni eða efni í staðinn. Slíkt inngrip krefst þess oft að yfirvöld grípi í taumana og innleiði eftirlitskerfi. Öll aðildarlönd Evrópusambandsins hafa nú innleitt löggjöf varðandi hættuleg efni sem leggja skyldur á herðar bæði starfsfólki og stjórnendum. Það er því á ábyrgð starfsfólks að fylgja öryggisreglum í vinnunni. Af þessu leiðir að dregið hefur úr áhrifum margra krabbameinsvalda á vinnustöðum.

En af hverju er bara oftast nægilega gott eftirlit? Lagasetning ein og sér verndar ekki; forvarnaraðgerðum verður að hrinda í framkvæmd og starfsfólk þarf að hlíta reglum og leiðbeiningum um holla og örugga starfshætti. Þess vegna er nauðsynlegt að stöðugt eftirlit sé með því hversu vel er farið eftir reglum um öryggi á vinnustað. Eftirlit á vinnustöðum tryggir að starfsfólk komist í eins litla snertingu við krabbameinsvalda og kostur er, hvort sem það eru efni í andrúmslofti, efni sem innbyrt eru eða efni sem snerta húð. Þær aðgerðir (sjá mynd 3) sem nauðsynlegar eru og oftast framkvæmdar af vinnueftirlitsfulltrúa eru: 

• Að kanna þau ferli þar sem efnin eru notuð eða gætu myndast.
• Að ganga úr skugga um að unnið sé eftir verkferlum og leiðbeiningum sem miða að því að tryggja öryggi.
• Að mæla styrk efna í lofti.
• Að tryggja að öryggisbúnaður fyrir einstaklinga sé viðeigandi (t.d. hanskar, augnhlífar, öryggisfatnaður o.þ.h.), að hann sé notaður rétt og honum viðhaldið.
• Að tryggja gott hreinlæti starfsfólks.
• Að mæla, þar sem þörf krefur, hversu útsett starfsfólk er fyrir efnum og koma á fót og viðhalda viðeigandi ferlum varðandi skráningu, tilkynningar, endurskoðun og lagfæringar.

Mynd 3: Hefðfbundið stigveldi aðgerða við eftirlit með krabbameinsvöldum.

Heimild: Yfirfært með leyfi frá National Institute of Occupational Safety and Health/Centers for Disease Control and Prevention “Control Banding Safety and Health” Web Topic Page.

Er mögulegt að innleiða heilsu- og forvarnaeflandi aðgerðir á vinnustað? 

Já. Þar sem vinnustaðurinn hefur bein áhrif á heilsu og velferð starfsfólks og þar með fjölskyldur þess, ýmsa hópa og þjóðfélagið í heild, er hann tilvalinn vettvangur til að styðja við forvarnar- og heilsueflingaraðgerðir fyrir stóra hópa fólks, svo sem með aðgerðum sem stuðla að því að draga úr reykingum og auka daglega líkamshreyfingu og neyslu á hollum mat. Með því að sameina viðleitni atvinnurekanda, launþega og samfélagsins alls gegnum starfstengd heilsuverkefni og hvetja til heilbrigðra lífshátta og aukinnar þátttöku starfsfólks í að móta starfsumhverfið er hægt að stuðla að bættri heilsu og velferð starfsfólksins í vinnunni.

Veldur streita á vinnustað krabbameini?

Streita er ekki viðurkenndur krabbameinsvaldur. Til að mynda hefur stór rannsókn sem gerð var á evrópskum körlum og konum í mörgum mismunandi vinnuaðstæðum gefið til kynna að ólíklegt sé að streita í vinnunni auki hættu á að fá krabbamein. Aðstæður sem valda streitu geta þó ýtt undir óholla hegðun hjá sumum einstaklingum, svo sem reykingar, ofát og óhóflega áfengisdrykkju, sem eykur krabbameinshættu.   

Ágúst 2018